ایمهوتِپ یا ایم‌حوتِب (قرن 27 قبل از میلاد)

وزیر ارشد، معمار و پزشک

زندگینامه

ایمهوتپ یکی از بزرگترین معماران جهان باستان است که به عنوان اولین طراح در تاریخ معماری مصر نیز شناخته می شود. او معمار و پزشکی بود که در سلسله‌ سوم مصر باستان و در دستگاه فرعون جوزر (زوسر) (2670-2648 ق.م) در جایگاه صدر اعظمی نیز خدمت می‌کرد. بسیاری بر این باورند که او معمار اولین معبد ادفو در رود نیل علیا بوده است. از آن مهم تر، او مسئول ساخت هرم پله ای جوزر در ساکارا، اولین بنای یادبود سنگی است. بنایی که به صورت پلکانی در 6 پله ساخته شده و ارتفاعی معادل حدود 61 متر دارد. این بنا، اولین نمونه از این نوع خاص از هنر مذهبی در مصر باستان است. علاوه بر این دو بنا، ایمهوتپ هرم پلکانی فرعون سخم خت، جانشین جوزر، را نیز طراحی کرد، که به دلیل مرگ فرعون ساخت بنا، نیمه کاره رها شد. ایمهوتپ، نه تنها طراح بلکه نظریه پردازی بود که با تدوین یک دایره المعارف معماری، هزاران سال بر معماران مصری تاثیر گذاشت.

او علاوه بر کارهای پیشگام خود در مورد اهرام مصر، به عنوان یک پزشک نیز مورد احترام بود و ممکن است نویسنده اصلی یک رساله پزشکی به نام پاپیروس ادوین اسمیت ( رساله‌ای حاوی مشاهدات تشریحی، بیماری‌ها و درمان ) باشد که اکنون در موزه کودکان بروکلین، نیویورک نگه داری می شود. ایمهوتپ که ظاهراً به‌عنوان یک فرد عادی به دنیا آمده و پسر معماری به نام کانوفر بود، به یکی از قدرتمند ترین مقامات مصر تبدیل شد به گونه ای که تأثیر او تا مدت‌ ها پس از مرگش نیز ادامه داشت و تأثیر او بر هنر مصر غیرقابل محاسبه است.

معماری ایمهوتپ

ایمهوتپ به عنوان وزیر ارشد و کشیش اعظم فرعون جوزر، مقبره تشییع جنازه فرعون را طراحی کرد. این مجموعه آرامگاهی و سرداب آن، که در هرم پلکانی جوزر قرار دارد، در ساکارا، شمال غربی شهر ممفیس ساخته شده است و اولین سازه بزرگ ساخته شده از سنگ، و معروف ترین هرم پلکانی مصر است. نمای خارجی اصلی این بنا از سنگ آهک سفید صیقلی ساخته شده است.( به مجسمه سازی مصر رجوع شود.)

هرمی که ایمهوتپ طراحی کرده بود، برگرفته از ساختار مصطبه (گونه ‌ای آرامگاه ) در مصر باستان بود. مصطبه، مقبره ای ساده متشکل از ساختاری مستطیل شکل با سقف مسطح بود که از آجرهای گلی با دیوارهای کمی شیبدار ساخته می شد. در داخل مصطبه ها، پله هایی وجود داشت که به حفره هایی با دیواره های آجری و دفن شده در اعماق زیرزمین می رسید. با گذشت زمان، سقف صاف مصطبه با طرحی هرمی جایگزین شد. سپس، در زمان طراحی هرم جوزر، ایمهوتپ با الهام از مصطبه ها، ایده “هرم پلکانی” را شکل داد. بدین گونه که گویی چندین مصطبه که هر کدام نسبت به قبلی کوچکتر می شدند روی هم به صورت پلکانی قرار گرفته بودند.

هم چنین داخل هرم شامل هزار تویی از تونل ها، شفت ها، محفظه های تدفین، نمازخانه ها و اتاق هایی برای نذورات قرار داشت. بر خلاف طراحی های پیشین آرامگاهی که از چوب و آجر ساخته می شدند و جز در مواردی (نظیر آستانه در، لنگه ها و میله ها،) آن هم به صورت پراکنده از سنگ استفاده نمی کردند، ایمهوتپ در طراحی هرم جوزر از بلوک های سنگی استفاده کرد و آغازگر روش جدیدی برای ساخت هرم در “دوران طلایی” معماری اولیه مصر شد. در طول دوران طلایی پادشاهی کهن، سرزمین مصر شاهد ساخت اهرام تاریخی بسیاری بود که از جمله می توان به هرم بزرگ خوفو (یکی از عجایب هفتگانه سنتی جهان)(حدود 2550 ق.م)، هرم کوچکتر منکورع (حدود 2530 ق.م) و نیز هرم بزرگ ابوالهول در جیزه (حدود 2450 ق.م) اشاره کرد.

مقبره جوزر در ساکارا اولین هرمی نبود که توسط ایمهوتپ ساخته می شد. پیش از آن نیز، او تعدادی هرم پلکانی کوچک استانی طراحی کرده بود، از جمله می توان به اولین هرم ادفو، که یک ساختار مصطبه ای ماسه ‌سنگی واقع در روستای ناگا الگونیما، در کرانه غربی رود نیل بین اسنا و اسوان بود، اشاره کرد.
پس از مرگ پادشاه جوزر، ایمهوتپ توسط جانشین او، فرعون سخم خت (حکومت حدود 2648 تا 2640 ق.م) به عنوان وزیر اعظم منصوب شد. ایمهوتپ برای فرعون جدید نیز، یک هرم پلکانی در نزدیکی گورستان شاه جوزر در ساکارا طراحی کرد. با این حال، به دلیل مرگ زودهنگام سخم خت، تنها پله اول هرم تکمیل شد و مقبره با ساختاری مسطح، به شکل مصطبه ای بزرگ باقی ماند.

نه تنها از شرایط مرگ ایمهوتپ اطلاعاتی در دست نیست بلکه سال فوت اش و این که چند سال پس از فرعون سخم خت فوت شده است نیز معلوم نیست. هم چنین همزمان با ناپدید شدن ایمهوتپ، تمام آرشیو شخصی او، شامل تمام دست نوشته های معماری و متون پزشکی اش نیز ناپدید شد. تنها چیزی که معلوم است این است که او مقبره خود را ساخته است. اگرچه مکان آن هرگز پیدا نشده است ولی باستان شناسان بر این باورند که این آرامگاه در منطقه ساکارا پنهان شده است.

میراث

ایمهوتپ به عنوان اولین معمار شناخته شده، عهد باستان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ایمهوتپ، در طول زندگی خود بر طراحی ساختمان ها بسیار تأثیرگذار بوده است (بسیاری بر این باورند که برای اولین بار، او از ستون ها و یادبودهای سنگی در طراحی معماری استفاده کرده است.)( برای اطلاعات بیش تر به معماری یونان، رجوع شود.). هم چنین دست نوشته های او، حتی پس از مرگش نیز بر معماران نسل های بعدی تاثیرگذار بود. طرح نو آورانه هرم او در توسعه معماری دوران پادشاهی میانه مصر(2055 تا 1650 ق.م)، دوران پادشاهی نوین مصر (1069 تا 1550 ق.م) و نیز معماری دوران متاخر مصر(1069 ق.م تا 200 پ.م) مورد استفاده قرار گرفت. به عنوان مثال، در “پاپیروس تورین”، سندی از دوران پادشاهی جدید مصر، از ایمهوتپ به پاس تاثیرات بسیاری که بر معماری مصر و نیز پزشکی داشته، به عنوان پسر پتاه، خدای اصلی ممفیس، یاد شده است. او بعدها در مصر و یونان باستان به عنوان خدا پرستش شد و توسط امپراتورهای روم، کلودیوس و تیبریوس، که بر روی دیوارهای معابد مصری خود کتیبه هایی از ایمهوتپ ساخته بودند و او را ستایش می‌کردند، مورد احترام قرار گرفت. ( به معماری روم مراجعه شود). شهرت ایمهوتپ تا زمان حمله اعراب به شمال آفریقا در قرن هفتم پس از میلاد ادامه داشت.

سایر منابع:

هنر بین النهرین (حدود 4500 تا 539 قبل میلاد)
هنر باستان ( حدود 2500000قبل میلاد تا 400پس از میلاد )
تک ‌چهره ‌های مومیایی فایوم ( حدود 50 قبل میلاد تا 250 پس از میلاد)
هنر یونان (حدود 650 تا 27 قبل میلاد)
هنر روم (حدود 500 قبل میلاد تا 500 پس از میلاد)