شناسایی و بررسی اولیه فاز صفر
یک طراحی خوب، عملکردی، مفهومی و زیباست. سرآغاز مطالعه در فرآیند طراحی، به اواخر دهه ۱۹۵۰ و اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی در اروپا باز می گردد. طراحی بر مبنای پژوهش، در سال های نخستین بر این باور استوار بود که ذات فرایند طراحی، تا حدود زیادی مستقل از ویژگی های موضوع آن است و بر اساس این باور، طراحی در همه زمینه ها دارای فرآیندی مشابه است.
یکی از اجزای جدایی ناپذیر در هر پروژه طراحی و برنامه ریزی است. فرآیند برنامه ریزی نیازمند اطلاعاتی درباره نیازهای استفاده کنندگان، سایت و محتوای آن و نیز نمونه های موفق و ناموفق در پیشینه طراحی است. جزییات برنامه بر حسب اهداف پروژه و شرایط سایت تغییر می کند.
در بسیاری از پروژه ها ممکن است خدمات طراحی در مراحل مختلف و توسط تیم های متفاوت انجام شود؛ بنابراین برای جلوگیری از تداخل کاری و رعایت محدوده هر مرحله بهتر است تیم های حاضر در پروژه مرز و محدوده مسئولیت و شرح خدمات خود را به خوبی بشناسند. به همین منظور در کشورهای مختلف، پروژه ها به مراحل یا فازهای مختلف از مرحله مطالعه تا بهره برداری تقسیم بندی می شوند که برای هر مرحله شرح وظایف مشخصی وجود دارد.
مقصود از شرح مراحل و فازهای یک پروژه شناخت مرزهای هر یک از این مراحل و تعیین انتظارات ما از نتیجه عملکرد همه گروه ها و اشخاص شاغل در پروژه است تا هر یک از این گروه ها و افراد با کنترل و تحویل دقیق مدارک مجبور به صرف وقت و هزینه اضافی جهت تکمیل مدارک مرحله قبل نگردند و در مرحله بعدی با مشخص بودن کیفیت و کمیت خدماتی که در حوزه مسئولیت و وظیفه این گروه است، مجبور به انجام خدماتی فراتر از شرح وظایف خود نباشد.
فاز صفر شامل چه عناوینی ست؟
- گرد آوری اطلاعات و برنامه دهی کلی پروژه(شامل مطالعه مصالح ساختمانی و روش های ساخت، سیستم های تاسیساتی و تجهیزات مورد نیاز، تعیین اهداف کلی و نیازها و سلایق کارفرما و استفاده کنندگان)
- برنامه ریزی سایت (شامل اهداف، اطلاعات کلی سایت، سایت و محتوا، بازدید از سایت، نیازهای استفاده کننده، پیش الگوهای طراحی، مستندسازی برنامه)
- شناخت و تجزیه و تحلیل سایت (شناخت سایت و برنامه پروژه و شرایط موجود درون و پیرامون سایت، الزامات اخذ مجوز، ضوابط و مقررات، هزینه گردآوری و تحلیل داده، شناخت مولفه های فیزیکی، زیستی و فرهنگی، یکپارچه سازی و تلفیق)
- تصویرسازی گرافیکی (بیان و ارتباط گرافیکی، تهیه نقشه های پایه، نمودارها و جداول، سنجش از دور، سیستم اطلاعات جغرافیایی)
گرد آوری اطلاعات و برنامه دهی
تحقیقات نشان می دهد برنامه ریزی، طراحی و مدیریت محیط کالبدی، بر رفتار، نحوه عملکرد و رضایت افراد، گروه ها و تمامی سازمانها تأثیر می گذارد. اینکه محیطمان را چگونه طراحی کنیم، بسازیم و از آن بهره برداری کنیم، ممکن است منافع، یا هزینه هایی را در پی داشته باشد. این پیامدها تا حد زیادی به کیفیت عملکرد مکان بستگی دارند. گذشته از کیفیت عملکرد مکان، روح فضا، ارزش نمادین و زیبایی شناختی آن، مشارکت اجتماعی مردم و فرصت آنها برای انتخاب، فرهنگ گروه یا سازمان، نشاط، سلامت و رفاه مردمی که در آن مکان زندگی می کنند، کار می کنند و از آن مکان بازدید می کنند، نیز بر میزان مزایا و هزینه بهره برداری از محیط طراحی شده تأثیر می گذارند. طراحی محیط کالبدی بدون پاسخ به تمامی این معیارها موجب می شود تا نتوان به تأثیرات مکانی موردنظر دست یافت.
در صورتی یک مکان طراحی شده می تواند به عنوان ابزاری ما را در رسیدن به اهدافمان یاری کند که اطلاعات مورد نیاز در مورد علايق، نیازها، آرزوها، رفتارها، میزان مشارکت و وظایف افرادی که قرار است در آینده از آن مکان استفاده کنند، جمع آوری شود. همچنین برای برآوردن نیازهای محیطی باید اطلاعات دقیقی جمع آوری شده و با هشیاری کامل در فرآیند برنامه ریزی و طراحی مورد استفاده قرار گیرند. شایان ذکر است امکانات واقعی بهره گیری از مکان به عنوان ابزاری برای رسیدن به اهداف، در صورتی مشخص می شود که قبل از برنامه ریزی، مجموعه ای از اهداف و روش ها در مورد اینکه مکان جدید چگونه باشد و چه وظایفی را انجام دهد، ایجاد شود.
این فرآیند، شکلی از طراحی پژوهی، فرآیند منظم جمع آوری اطلاعات خام»، تحلیل و سازماندهی اطلاعات کاربردی» است که طی آن، کلیه تأثیرات بر محیط مورد نظر بررسی می شود. همچنین، این فرآیندی منظم و باقاعده است که با فرآیندهای علمی تفاوت دارد، زیرا با مردمی واقعی در مجموعه های واقعی و با مسائل پیچیده و خاص آنها سر و کار دارد. و از آنجا که «برنامه دهی» به تأمین نیازهای عملکردی، اقتصادی، روحی و نمادین مردم و سازمان ها می پردازد، این نیازها به عنوان نقطه اصلی کار برنامه ریز قرار می گیرد و درواقع به دلیل رفع همین نیازهاست که ساخت مکان می باید در زندگی ما شکل بگیرد.
بعضی معماران معتقدند که فرایند طراحی معماری باید تا حد امکان شکل خطی داشته باشد و مرحله برنامه ریزی مقدم بر فعالیت های طراحی باشد. بعضی نیز معتقدند که به کارگیری راهبردهای شفاف سازمان یافته باید فرایند را به تمام افراد ذی نفع معرفی نماید.
برنامه ریزی سایت
برنامه ریزی سایت، فرآیندی چندمرحله ای است (شکل ۱). کوین لینچ آن را چنین تعریف کرده است:
برنامه ریزی سایت، هنر نظم بخشیدن به محیط فیزیکی بیرونی برای پشتیبانی از رفتار انسان است که در مرز میان معماری، مهندسی، معماری منظر و برنامه ریزی شهری قرار گرفته است و متخصصان این رشته ها به آن مبادرت می ورزند. برنامه یک سایت ساختارها و فعالیت ها را در فضایی سه بعدی و در موارد لازم حتی در طی زمان قرار می دهد.
در این فرآیند همچنین اهداف و ترجیحات کارفرما شامل طراحی دلخواه، ویژگی های خاص و منحصر به فرد، سبک طراحی، بودجه مورد نیاز برای مؤلفه های مختلف طراحی و نیز ملاحظات نگهداری و بهره برداری لحاظ می شوند.
روش های برنامه ریزی سایت:
- تعیین اهداف
- گردآوری اطلاعات
تعیین اهداف
- گلدمن و پئاترس (۱۹۹۳) معتقدند که برنامه ریزی پروژه دربردارنده چهار گام اساسی است:
- شکل دادن به پروژه؛
- تعریف کردن مأموریت و اهداف پروژه؛ .
- مشخص کردن الزامات اجرایی و فیزیکی پروژه و
- مستند کردن و ارائه پروژه به کارفرما.
- فراهم آوردن فهرستی از اهداف و مقاصد پروژه، گام مهمی در فرآیند طراحی و برنامه ریزی سایت است.
- برنامه ریزان علاوه بر مشخص کردن الزامات اجرایی و فیزیکی پروژه در مشاوره با کارفرما و طرف های فعال در پروژه، باید سطح انتظارات کیفی را هم مشخص کنند.
گردآوری اطلاعات
برنامه تابعی از عوامل متعددی از جمله اهداف کارفرما، تقاضای بازار، بستر قانونی، بودجه ی پروژه و شرایط موجود سایت است که به یکدیگر مرتبط هستند.مرسوم ترین روش گردآوری عبارتند از:
- مصاحبه ها (Interviews)
- مطالعه ها و بررسی ها (Surveys)
- تجزیه و تحلیل مستندات (Document analysis)
- مشاهدات رفتاری (Behavioral observation)
- بازدید از پروژه های برتر (Visiting a state-of-the-art project)
- جست وجو در ادبیات علمی : سایر (برای مثال، روشهای گروهی خلاقانه مانند کارگروه ها و گروه های مباحثه)
این فعالیت های گردآوری بر سه بخش متمرکز هستند؛ سایت و محتوای آن، نیازها و ترجیحات استفاده کننده و طراحی های مشابه.
سایت و محتوا
بازدید از سایت در مرحله برنامه ریزی، اطلاعات مفیدی درباره مؤلفه های محتوایی سایت (که می توانند استفاده مورد نظر از سایت را تسهیل کنند یا مانعی در برابر آن باشند) به دست می دهد. شکل گیری اولیه پروژه این امکان را فراهم می آورد تا مشخص کنیم که کدام یک از مؤلفه های سایت باید در طول فرآیند طراحی و برنامه ریزی سایت شناخته شده (فهرست برداری شوند) و تجزیه و تحلیل شوند. ممکن است کارفرما انتظارات غیرواقعی از توسعه سایت داشته باشد یا سایت دارای محدودیت های خاصی باشد که هر دوی اینها باید در مراحل اولیه این فرآیند مد نظر قرار گیرند. زمانی که مؤلفه های مختلف در بستر اهداف برنامه پروژه مورد ملاحظه قرار گرفتند، می توانیم ارزیابی اولیه از امکانات و محدودیت های سایت داشته باشیم.
پروژه در این مرحله باید با فراهم آمدن اطلاعات مرتبط پشیبانی شود. مانند اطلاعاتی از قبیل:
- عکس های هوایی تاریخی و وضع امروز سایت
- نقشه های ناحیه بندی
- نقشه راه ها
- نقشه های مطالعات خاک منطقه
- نقشه های سیل شناسی منطقه
- نقشه های برآورد ماليات.
شناخت و تجزیه و تحلیل سایت
شناخت سایت در چندین مرحله و توسط گروهی از متخصصان صرت می گیرد.
اولین مرحله در هر سایتی، بازدید مقدماتی است.
تجزیه و تحلیل یک سایت، متناسب بودن آن را با استفاده های برنامه ریزی شده برای آن، به طور مختصر و مفید به تصویر می کشد. در هر پروژه ای طیف گسترده ای از عوامل فیزیکی، زیستی و فرهنگی در مطلوبیت سایت برای استفاده های پیشنهادی تأثیر دارند. اطلاعاتی که در نقشه های شناخت سایت وجود دارند، شاید برای تولید یک یا چند نقشه که به طور کلی نشان دهنده تناسب سایت با توسعه مورد نظر باشند یا به طور خاص تناسب آن را با برخی اهداف خاص برنامه نشان دهند، استفاده شوند.
تجزیه و تحلیل سایت مشخص می کند که آیا نیازی به انجام اقدامات اصلاحی در موضوع محیط زیست سایت وجود دارد؟ چه اقداماتی برای حفاظت از پیرامون سایت از آلودگی انجام شوند؟ چه ساختمانها یا زیرساخت هایی باید استفاده یا بازیابی شوند؟ (2003 ,Platt and Curran)، تجزیه و تحلیل سایت همچنین محدودیت های ناشی از دستورالعمل هایی مانند ناحیه بندی ها و سایر قواعد کاربری زمین را مد نظر قرار می دهد. در برنامه ریزی و طراحی پایدار، نقشه کردن محدودیت ها و فرصت ها ضروری است.
برای تصمیم گیری در مورد اینکه از کدام یک از مؤلفه ها، نقشه تهیه یا تجزیه و تحلیل شوند و از کدام یک از مؤلفه ها چشم پوشی شود، حداقل چهار عامل باید مد نظر قرار گیرند:
- استفاده های پیشنهادی از سایت (برای مثال، برنامه پروژه)
- شرایط موجود درون و پیرامون سایت
- الزامات اخذ مجوز و تأییدیه
- هزینه گردآوری و تجزیه و تحلیل داده
- این عوامل همچنین گستره شناخت و تجزیه و تحلیل سایت را معین می کنند.
شناخت سایت:
- مؤلفه های فیزیکی
- اندازه و شکل قطعه زمین
- توپوگرافی : ارتفاع شیب و جهت آن
- زمین شناسی
- هیدرولوژی
- خاک
- اقلیم
- مخاطرات طبیعی
منابع اطلاعاتی در این مرحله شامل عکس های هوایی، مطالعات زیرزمین و گستره وسیعی از نقشه های مرجع هستند. مراجعه به سایت و حضور در آن در ساعت های مختلف روز در آگاهی از خرداقلیم آن مؤثر است. همچنین بازدید از سایت در اوقات مختلف سال در شکل گیری شناخت جامع از شرایط محلی، به ویژه الگوی زهکش، الگوی باد و در معرض تابش خورشیدی بودن تأثیر بسیار دارد.
شناخت سایت: مؤلفه های زیستی
در بستر یک سرزمین هم اجزای زیستی وجود دارند و هم اجزای غیر زیستی و کار کرد و ساختار سرزمین تحت تأثیر کنشها و برهم کنش های پیچیده این اجزای فیزیکی، زیستی و فرهنگی است.
- جوامع اکولوژیک
- گونه های مهاجم
- تالاب ها درختان حیات جانوری
حفاظت از پوشش گیاهی و جانوری موجود نه تنها برای محیط زیست مناسب است، بلکه در شکل گیری یک حس مکان خاص و بی مانند بسیار اثرگذار خواهد بود.
تهیه نقشه از مؤلفه های زیستی سایت، بخش مهمی از فرآیند شناخت سایت است. شناسایی این منابع سبب حفظ یکپارچگی اکولوژیک سایت در طول و پس از اجرای پروژه می شود. انتخاب اینکه از کدام یک از این نوع مؤلفه ها نقشه تهیه شود، درست همانند مؤلفه های فیزیکی و فرهنگی به کاربری های آتی سایت بستگی دارد.
شناخت سایت: مولفه های فرهنگی
- کاربری و مالکیت اراضی
- قانون های کاربری اراضی
- ارزش ملک
- زیرساخت های عمومی: الگوی رفت و آمد زیرساخت ها و تاسیسات
- ویژگی های ساختمان ها و محله ها منابع تاریخی
- ادراک از طریق حواس
- در معرض دید بودن
- کیفیت بصری
- بوها و صداها
تصویرسازی گرافیکی
تصویرسازی گرافیکی یکی از روش های کارا و مؤثر برای ارتباط برقرار کردن با ایده های انتزاعی (ذهنی) و عینی است.
منطبق کردن برنامه یک پروژه با شرایط منحصر به فرد هر سایت به اطلاعاتی نیاز دارد که به طور معمول از تجزیه و تحلیل سایت و محیط بلافصلش به دست می آیند. تبدیل کردن چنین اطلاعاتی به اطلاعات فضایی روشن و ساده (برای مثال، نقشه) یکی از اجزای ضروری فرآیند برنامه ریزی و طراحی سایت است.
در این زمینه ارتباط برقرار کردن چه از طریق گرافیک و چه به صورت شفاهی، شاید به کارفرما، مشاوران و سایر افراد در درک و مشارکت در مراحل مختلف پروژه کمک کند. شکل نمایش نقشه ها، پلان ها و سایر ابزارهای توضیح دهنده نقش بسیار مهمی در اثربخشی نمایش گرافیکی اهداف پروژه، شرایط موجود سایت و محتوای آن و نیز ایده های طراحی دارد.
ترسیم نمودار یکی از ابزارهای کارا و تأثیرگذار برای نمایش اطلاعات مهم درباره طراحی پیشنهادی پروژه است. این نمودارها برای مثال، اطلاعاتی درباره رابطه دلخواه بین عناصر موجود و پیشنهادی سایت برقرار می کنند.
منابع
- دونا پی. دورک، برنامه دهی معماری
- جیمز ا. لاگرو، شناخت و تحلیل سایت
- جان لنگ، آفرینش نظریه معماری
- علی تیرگان، نقشه های اجرایی فاز دو
- مهندس محمد شريف شهيدي ، دكتر محمد رضا بمانيان، مهندس مهزاد يالپانيان، نقش پژوهش در فرآيند آموزش طراحي معماري، نشريه هويت شهر/ سال دوم/ شماره 2/ بهار و تابستان 87
