معماری بازی هنرمندانه دقیق و خیره کننده ی مجموعه ای از اجسام ساخته شده در زیر نور است.
نور و اثر آن
نور پدیده ای زییا و مهم که هر روز صبح با طلوع خورشید، نمایان می شود و به جهان، گرمی و نشاط می بخشد. در واقع، هیچ عنصری در دنیا بدون وجود نور هویت دیداری ندارد. در حالات طبیعی، نور واسطه میان چشم و محیط اطراف است، یعنی در صورتی که نوری به چشم نرسد تصویری تشکیل نشده و در نتیجه حس بینایی معنا و مفهوم کاربردی نخواهد داشت. نور اولین شرط برای هر نوع ادراک بینایی است. در تاریکی مطلق، ما نه فضا را می توانیم ببینیم و نه فرم و رنگ را. اما نور تنها یک ضرورت فیزیکی نیست، بلکه ارزش روانشناختی آن یکی از مهمترین عوامل زندگی انسان در همه زمینه هاست. «موریس لاپیدوس» می گوید: «انسانها مانند پشه اند، هر کجا نوری باشد به سمت آن هجوم می برند بدون اینکه بدانند چرا. چه بخواهیم و چه نخواهیم به سمت روشنایی می رویم. نور ما را به خود جذب می کند.»
یکی از اساسی ترین موضوعات در حوزه طراحی و علم معماری، نور می باشد که همواره به عنوان بخش جدایی ناپذیر از درک فضا و احساس فضایی به یاری معمار آمده است و در صورت نادیده انگاشتن آن فقدان این عنصر اساسی در فضا و معماری احساس گردیده است. نور همچنین به عنوان عاملی موثر، همواره مورد توجه معماران بزرگ بوده است، چنانچه لوکوربوزیه معمار بزرگ معاصر، معماری را به واسطه نور تعریف می نماید و معماری را بازی آگاهانه احجام در زیر نور می نامد و یا لویی کان نیز یکی از اصول معماری خود را بر پایه نور قرار می دهد.
ماهیت نور
چیزی که به عنوان نور شناخته می شود، تنها بخش کوچکی از امواج الکترومغناطیس است که طول موج آن بین ۳۸۰ الی ۷۸۰ نانومتر می باشد. امواج الکترومغناطیسی بر حسب بسامدشان به نام های گوناگونی خوانده میشوند: امواج رادیویی، فروسرخ (مادون قرمز)، نور مرئی، فرابنفش، پرتو ایکس و پرتو گاما. عبارت “طيف الكترومغناطیس” برای توصیف تمامی طول موج های ناشی از تشعشعات الکترومغناطیسی به کار می رود. این امواج از نظر کیفیت و طبیعت مشابه هستند و فقط اندازه طول موجشان است که آنها را از یکدیگر متمایز می کند.
نور در معماری
به صورت کلی می توان گفت که اهمیت نور در معماری از دو جهت است:
جنبه کاربردی
جنبه ی کاربردی نور مربوط به: ادراک بینایی ( که یک ضرورت فیزیکی ست) و ارزش روانشناختی آن می باشد.
ارزش نمادین
نور جزیی از ذات زندگی بوده است و در بسیاری از فرهنگ ها، نور یا خورشید به مثابه منبع نور، عنصری خدایی محسوب می شده و آن را ارج می نهاده اند.
اهمیت نور در دوره های تاریخی مختلف قابل بررسی است.
بین نورپردازی و پیچیدگی سبک، ارتباطی مستقیم وجود دارد. هر چه نظام یک سبک پیچیده تر باشد، اهمیت نورپردازی در آن بیشتر است. یعنی، نورپردازی در نشان دادن ایده معماری تاثیر بیشتری دارد.
ادراک بینایی
دریافت پیام های تصویری تابع چهار عامل است:
- زمان: هنگامی که پیام به شبکیه می رسد.
- مکان: فضایی که جسم در آن قرار گرفته
- شدت نور: بالا بودن یا پایین بودن شدت نور، باعث محدودیت در ادراک بصری می شود.
- رنگ: تشخیص رنگ ها تنها در محدوده¬ی خاصی از روشنایی امکان پذیر است.
شدت نور و بخصوص نور طبیعی یکی از عوامل است: اگر نور وجود نداشته باشد نه محل جسم قابل تشخیص است و نه رنگ آن. نور و بخصوص نور طبیعی عاملی است بی ثبات و برحسب زمان روز و موقع سال و نیز وضع هوا، وضع نور نیز تغییر می کند. با تغییر نور ادراک ما از محیط و به ناچار از یک ساختمان نیز تغییر می کند.به علاوه، تابش مستقیم و شدید نور روز، همانند محرومیت از آن، ممکن است مضر و خطرناک نیز باشد (به دلیل عوارض پوستی و ایجاد اشکال در بینایی)، لذا چگونگی میزان تابش و نوع طیف نور مناسب برای انسان سؤال دیگری است که می توان در این زمینه مطرح کرد.
ارزش نمادین
ماده، نور خاموش شده است….. وقتی که نور دست از نور بودنش بردارد ماده می شود. در سکوت تمایل به بودن نهفته است، بودن برای بیان چیزی، در نور نیز تمایل به بودن نهفته است، بودن برای خلق کردن چیزی ……… لویی کان
نور نه تنها از نظر فیزیکی منجر به شناخت انسان از محیط پیرامونش می شود و امکان تشخیص تناسبات، زیبایی ها، شکل ها و درک انسان از آنها میسر می شود، بلکه صاحب ارزش معنوی و منشاء تمام پاکی ها و نیکی ها است. در ادبیات جهان، داستان ها و تعاریف و تعابیر استعاره ای، همواره گرمی با روشنی و نور، و سردی با تاریکی و سیاهی همراه بوده است. و از نظر عرفا، نور عبارت است از آنچه که در ذات خود، ظاهر و روشن و از نظر اثر بیرونی، مظهر و روشن کننده غیر خود باشد.
ارزش روانشناختی
نور چه به صورت طبیعی و چه به صورت مصنوعی از اساسی ترین نیازهای جسمی و روانی انسان به شمار میرود. کم و زیاد شدن نور بر انسان تاثیر می گذارد و عدم طراحی نور مناسب باعث اختلالات عصبی و روانی در افراد می شود، استفاده از نتایج و مطالعات و بررسی های انجام شده در این زمینه، نشان دهنده تاثیرات مختلف نور بر جسم و روان انسان و ادراکات حسی آن در فضای معماری میباشد. تحقیقات نشان میدهد که میزان شدت، نوع منبع، رنگ، جهت، و شيوه توزیع نور در محیط های متفاوت فعالیت انسانی ممکن است تا حدود زیادی بر رفتارهای روحیات، بازدهی، و کارآیی وی تأثیر بگذارد.
نور طبیعی و ارتباط بصری با محیط خارج در فضاهای زیستی انسان، علاوه برافزایش کارایی و بازدهی موجب کاهش اضطراب، بهبود رفتار، و نیز حفظ و افزایش سلامتی و آسایش می شود و ضمن حفظ سلامتی، به سبب ایجاد احساس پیوستگی و آشنایی با محیط طبیعی، شرایط مطلوب تر و دلپذیرتری را برای افراد فراهم می سازد. مجموعه این تأثیرات را می توان در قالب دو فرایند روان شناسی و زیست شناسی روانی پی جویی کرد. از جانب دیگر «فرایند ادراک روشنایی امری فردی است که به ویژگی های احساسی کاربران و به شرایط محیطی فضای پیرامون آنها بستگی دارد. از نظر جامعه طراحان حرفه ای نورپرداز و مهندسان روشنایی، شواهد متعددی دال بر تأیید تأثیر کیفی روشنایی محیط بر کارایی، آسایش و سلامتی انسان ها وجود دارد.»
نور طبیعی و نور مصنوعی
به علت تغییر دائمی نور طبیعی، آدمی وابسته به تغییرات طبیعی زمان است که برای او در این مورد به ابزاری برای سنجش زمان تبدیل شده است. اختلاف اصلی نور طبیعی و مصنوعی نیز از همین جا ناشی می شود. از نظر فیزیکی ایجاد کمیت بهینه برای نور از نظر مقدار، شدت، رنگ و گرما و غیره بانور مصنوعی کاملا امکان پذیر است ولی تقلید از تغییرات همیشگی نور طبیعی که باعث تغییر ادراک ما می شود با نور مصنوعی بسیار مشکل است.
نور طبیعی برای ما خاصیت زمان سنج طبیعی را دارد که نور مصنوعی مطلقا فاقد آن است. فرم خارجی یک ساختمان با روشنایی روز برای ما قابل تشخیص می شود و درست همین مطلب هنگام طرح یک ساختمان مشکل ایجاد می کند: محل، اندازه، فرم و جنس ساختمان باید در مرحله طرح ریزی دقیقا مشخص شود. محل خورشید را که منبع اصلی نور طبیعی است می توان از قبل برای هر ساعتی از روز و هر روزی از سال حساب کرد. اما مقدار نور و عوامل مؤثر بر آن مانند ابر، باران یا مه و غیره و همچنین اثر اجتماع روانی این عوامل بر بیننده را نمیتوان از قبل پیش بینی کرد. همگی این عوامل مجهولات ما در هنگام طراحی است.
روشنایی مصنوعی به عنوان مکمل نور طبیعی، نقش مهم و مؤثری در طرح معماری و در کیفیت کلی ساختمان دارد. با نورپردازی مناسب می توان زیبایی و کارایی ساختمان را تا حد قابل توجهی افزایش داد. در هر حال، معماری و روشنایی دو مسئله غیر قابل تفکیک و در رابطه مستقیم با یکدیگر هستند، از این رو نورپردازی نمی تواند یکسره و به طور کامل به مهندس برق سپرده شود.
نور و فضا
وجود فضای معماری به واسطه روشن سازی اشیا و سطوح محصور است. «آرنهایم» اشیایی را که نور به آنها تابیده شده با منابع نوری هم ارزش می داند. طبق گفته او، اشیا به روشنی خورشید و آسمان نیستند، ولی در اصل فرقی نمی کند آنها حکم اجسام نورانی ضعیف تر را دارند. طراحی معماری با توجه به این مسیر فکری می تواند به مثابه هنر جای¬دهی و مهار منابع نوری در فضا باشد.
روش های معمول ما (پلان مقطع و نما) نمی توانند به طور کامل پاسخگوی این جنبه باشند: پلان ترسیم شده و حتی ماکت دارای مقیاس نیز کاری از پیش نمی‌برد. نور اغلب پدیده ای است که کمتر از همه تحت کنترل قرار دارد از این رو فقط با تجارب طولانی و مشاهده دقیق موقعیت های واقعی و عملی است که ما فهرستی از ارجاعات را باید دست و پا کنیم و همین ما را قادر می سازد که به مقیاس های تشبیهی بپردازیم.
منابع
- زیبایی شناسی در معماری؛ یورک کورت گروتر، ترجمه دکتر جهانشاه پاکزاد، مهندس عبدالرضا همایون
- مبانی فیزیک ساختمان 3، روشنایی الکتریکی؛ تالیف دکتر زهرا قیابکلو
- نگاهی به مبانی معماری از فرم تا مکان؛ پی یر فون مایس، ترجمه و تعلیق دکتر سیمون آیوازیان
- تاثیر نور روز بر انسان، فرایند ادراکی و زیست شناسی روانی نور روز؛ دکتر شهرام پور دیهیمی، فریبرز حاجی سید جوادی؛ مجله صفه شماره 2، دوره 17؛ 1387
