مبحث بیست و یکم مقررات ملی ساختمان (ویرایش 1395) با عنوان “پدافند غیرعامل“، بیست و یکمین کتاب از مباحث 22گانه مقررات ملی است که از منابع آزمون نظام مهندسی به شمار می‌رود.
پدافند غيرعامل، مجموعه اقدامات غيرمسلحانه‌اي است كه به كارگيري آنها، موجب كاهش آسيب‌پذيري نيروي انساني، ساختمانها و تجهيزات حياتي، حساس و مهم كشور در مقابل تهديدات غيرطبيعي كه توسط دشمن ايجاد مي‌گردد، مي‌شود.
تهديدها به دو بخش طبيعي (طوفان، زلزله، سيل و …) و غيرطبيعي (انفجار، حملات نظامي، خرابكارانه و امنيتي) كه از طريق دشمن ايجاد مي‌گردد، تقسيم‌بندي مي‌شود. اين مبحث صرفاً به تهديدهاي غيرطبيعي كه از طريق دشمن در حوزه ساختمان، تأسيسات و محوطه اماكن ايجاد مي‌گردد، مي‌پردازد.
2-6-1-21 معماري (صفحه 3)
در طراحي فضاهاي داخلي ساختمان و دسترسي آنها به يكديگر و ارتباط ساختمان با اطراف، بايد تمهيدات ويژه اي براي كاهش خسارات جاني (و مالي) در برابر اثرات انفجار فراهم شود. تعيين شكل بنا، (با هماهنگي مهندس سازه)، تعيين محل رايزر (با هماهنگي مهندس تأسيسات)، موقعيت و ابعاد بازشوها و پيش بيني فضاي امن (به صورت چند عملكردي)، در راستاي مديريت بحران، بر عهده مهندس معمار است.
7-1-21 سطوح عملكرد ساختمانها (صفحه 4)
عملكرد ساختمانها در برابر انفجار، در چهار سطح زير مشتمل بر سطوح عملكرد سازه‌اي و غيرسازه‌اي قرار دارد:
- سطح عملكرد I: قابليت استفاده بي‌وقفه: داراي سطح محافظت زياد و خسارت سطحي
- سطح عملكرد II: ايمني جاني: داراي سطح محافظت متوسط و خسارت متوسط
- سطح عملكرد III: آستانه فروريزش: داراي سطح محافظت كم و خسارت شديد
- سطح عملكرد IV: بي دفاع (لحاظ نشده): بدون محافظت و خسارت خيلي شديد
جدول 21- 1-1 (صفحه 5) عملكردها، خسارات و مرمت‌پذيري سطوح پيش‌نوشته را، تعيين مي‌كند. بر حسب درخواست كاربر، ساختمان مي‌تواند داراي سطوح عملكرد مختلف باشد.
8-1-21 گروه‌بندي ساختمانها
در اين مبحث، ساختمانها بر مبناي نوع كاربري، تعداد ساكنين و يا شاغلين، زيربنا، تعداد طبقات و ارزش سرمايه‌هاي داخل آنها، به پنج گروه مطابق جدول 21-1-2 تقسيم مي‌شوند.
تعاریف
پناهگاه: مكان بسته‌اي كه بخاطر طراحي تخصصي و كاربري خاص در مقابل انواع تهديدها، نسبت به ساختمانهاي متعارف از درجه حفاظت به مراتب بالاتري برخوردار باشد و امنيت جاني و رواني بيشتري را براي افراد فراهم نمايد.
فضاي امن: فضایي كه در مقابل اثرات بارهاي ناشي از انفجار، كمتر در معرض خطر قرار گرفته و نسبت به ساير فضاهاي ساختمان از ايمني و مقاومت بيشتري برخوردار است. فضاي امن حتي‌المقدور بايد به صورت دو يا چندمنظوره مورد بهره‌برداري قرار گيرد.
مجتمع‌هاي مسكوني: مجموعه‌هاي مسكوني با تعداد بلوك‌هاي ساختماني 4 طبقه به بالا و بيش از 2 بلوك
مجموعه زيستي: هر محل حضور انسانها كه قالب معماري و شهرسازي دارد و داراي محوطه باز است (مانند مسكوني، مذهبي، آموزشي، فرهنگي، تجاري و خدماتي، درماني، و…)
فصل دوم: ملاحظات معماری و محوطه
1-2-2-21 جانمايي ساختمان
1- با توجه به افزايش خطرپذيري در تمركز ساختمانها، افراد، فعاليت‌ها و سرمايه‌ها، طراحي بايد به صورت غيرمتمركز صورت گيرد.
2- به منظور كاهش خسارات و اثرات انفجار، توصيه مي‌شود بين ساختمان و راه دسترسي اصلي، فضاهاي حايل ايجاد گردد. (شكل 21-2-1)
3- به منظور كاهش خطر ريزش آوار، فضايي با عرض حداقل 1/3 (یک سوم) ارتفاع ساختمان، به عنوان حريم آوار، بايد در نظر گرفته شود. در اين حريم، صرفاً ايجاد فضاي سبز و مستحدثات ايمن در برابر آوار، مجاز است.
4- مكان‌يابي ساختمان تا حد امكان هماهنگ با عوارض طبيعي و يا مصنوعي (دفاع غيرعامل طبيعي) و يا مدفون، صورت گيرد.
5- به منظور پرهيز از پيامدهاي انفجار، احداث مخازن سوخت غير ايمن در حريم آوار، مجاز نيست.
2-2-2-21 فضاهاي باز پيرامون ساختمان
1- اجزاي فضاهاي باز بايد براساس اصل انعطاف‌پذيري و با عملكردهاي چند منظوره طراحي شوند، به نحوي كه در شرايط عادي، امكان فعاليت‌هاي معمول را فراهم نموده و در شرايط بحراني، به عملكردهاي اضطراري اختصاص يابند.
2- در عناصر و اجزاي مبلمان شهري، تا حد امكان از احداث و ايجاد لبه‌هاي تيزگوشه (تا ارتفاع 2 متري از زمين)، جلوگيري شود.
3- به منظور انجام عمليات امداد و نجات، مكان‌هايي در فضاي باز با عملكرد چندمنظوره پيش‌بيني شود كه تا حد امكان داراي ويژگي‌هاي زير باشند:
- دسترسي مناسب به ساختمانها
- خارج از حريم آوار
- مصون از اثر عوامل نامساعد طبيعي
- كف هموار و شيب حداكثر چهار 4 درصد
- داراي زيرساخت‌هاي لازم براي نصب سريع و استقرار تجهيزات امدادرساني
3-2-2-21 ورودي‌هاي مجموعه زيستي
محوطه هر مجموعه زيستي با بيش از 200 واحد مسكوني (يا معادل آن)، بايد داراي حداقل دو ورودي- خروجي (دروازه) باشد كه با فاصله مناسب و دور از يكديگر قرار گيرند (رعايت اصل پراكندگي).
4-2-2-21 دسترسي‌هاي مجموعه زيستي
1- در حاشيه مسيرهاي پياده و سواره‌رو، حداقل يك رديف درخت در تركيب با پشته خاكي چمن‌كاري شده و يا جعبه گلدان، طراحي و اجرا شود.
2- در طراحي شبكه سواره‌رو داخل مجموعه‌هاي زيستي با بيش از 200 واحد مسكوني (يا معادل آن)، لازم است حداقل يك مسير دسترسي محوري سواره‌رو متناسب با ترافيك زمان بحران (بويژه حمله هوايي) پيش‌بيني شود. حريم آوار ساختمانهاي مجاور اين مسير، نصف ارتفاع آنها است.
3- معابر پياده بايد فاقد ناهمواري، برآمدگي و سطوح لغزنده باشند و از بكار بردن مصالح كندكننده حركت در آنها خودداري شود.
4- براي سهولت حركت در مواقع بحران ناشي از تهديدات، هر آنچه سرعت گريز از خطر را محدود نمايد، بايد از طرح محوطه حذف شده و يا مناسب‌سازي شود.
5- ابعاد پله‌ها در فضاي باز، براي حفظ ايمني و راحتي، بايد به صورت زير باشند:
- عرض حداقل 150 سانتي‌متر
- ارتفاع حداكثر 15 سانتي‌متر
- كف مفيد حداقل 30 سانتي‌متر
- به ازاء هر 10 پله يك پاگرد (فضاي استراحت).
6- شيبراهه حداکثر 5 درصد شيب داشته باشد. عرض آن بايد بيش از 180 سانتی‌متر بوده و كف آن زبر باشد.
طراحی حجم ساختمان (صفحه 22)
1- شكل (فرم) ساختمان بيش از 6 طبقه بايد به صورتي باشد كه آوار آن باعث انسداد دسترسي‌ها به ساختمان نشود (نظير اشكال پلكاني – شکل 1-2-4)
2- طراحي پيلوت‌هاي از دو طرف باز، توصيه مي‌شود (شكل 21-2-5).
3- شكل ساختمان تا حد امكان بايد محدب يا مدور باشد. استفاده از اشكال مقعر توصيه نمي‌شود (شکل 21-2-6).
مسیرهای حرکت (صفحه 23 و 24)
1- در فضاهاي مكث بزرگ (مانند هال، لابي و…) ساختمان، مسيرهاي حركت نبايد روبروي هم و مستقيم باشند.
2- از ايجاد فضاهاي داراي طرح خطي (مانند راهروهاي طولاني و مستقيم ) پرهيز شود و درهاي داخل آنها، روبروي يكديگر قرار نگيرند.
صفحات مهم مبحث بیست و یکم
- صفحه 24 تا 26، نمای ساختمان – پنجره‌ها و بازشوها
- صفحه 28، مکان‌یابی فضای امن
- صفحه 33، انواع موج انفجار
- صفحه 56، تأثیر جرم
- صفحه 58، مستهلک‌کننده‌های انرژی
- صفحه 92 و 93، ملاحظات تأسیسات مکانیکی
- صفحه 106 و 107، آسانسورهای اضطراری
جداول مهم مبحث بیست و یکم
- صفحه 5، سطوح عملكرد اعضاي سازه‌اي و غيرسازه‌اي، آسيب انساني و تلفات، آسيب تأسيساتي و مرمت‌پذيري
- صفحه 6، گروه‌بندي ساختمانها
- صفحه 30، ظرفيت فضاي امن براساس كاربري ساختمان
بعضی از کلمات کلیدی مبحث بیست و یکم که در سوالات مطرح می‌شوند، عبارتند از:
- حریم آوار
- مجموعه زیستی
- فضای امن – ظرفیت فضای امن
- موج انفجار
- بار ناشی از انفجار
- گام مثبت/ منفی
- مستهلک‌کننده انرژی
- ابعاد پله در فضای باز
- موج فشار – موج ضربه
