مبحث چهارم مقررات ملی ساختمان با عنوان “الزامات عمومی ساختمان“، چهارمین کتاب از مباحث 23گانه مقررات ملی است که از منابع آزمون نظام مهندسی به شمار می‌رود. این مبحث تعیین‌کننده شکل، حجم و نحوه قرارگیری مجاز ساختمان در زمین و فضاهای باز آن و مقررات مربوط به حداقل‌های الزامی فضاها و تأمین نور و تعویض هوای آنها و همچنین ضوابط اختصاصی برخی تصرف‌های متداول است.
مبحث چهارم، مرجع اصلی طراحی معماری ساختمان است. حداقل ابعاد فضاها در این مبحث تعریف شده که باید در طراحی‌ها ملاک عمل قرار گیرد.
یکی از موضوعات مهم مبحث چهارم، تعاریف فضاها در فصل دوم است که در ادامه مطرح می‌شود:
2-4 تعاریف
تصرف: نوع و شيوه بهره‌گيري از بنا يا بخشي از آن كه به منظوري خاص در دست بهره‌برداري بوده يا قرار است به آن منظور مورد استفاده واقع شود.
فضا: محدوده‌اي از تصرف يا ساختمان كه براي فعاليتي مشخص در نظر گرفته شده است. فضاها ممكن است در تركيب با يكديگر يا مستقل از هم در تصرف‌هاي مختلف استقرار يابند. تقسيم‌بندي فضاها در ارتباط مستقيم با تقسيم‌بندي تصرف‌ها نيست و هر تصرف ممكن است از يك يا چند فضا تشكيل شود.
انواع فضاها به طور كلي عبارتند از:
1- فضاي اقامت: فضايي محصور براي زندگي، خواب و غذا خوردن انسان كه به وسيلة عناصر ساختماني از جمله ديوارها، سقف و كف از ساير فضاها جدا شده و داراي نور و تهوية طبيعي و حفاظت لازم در برابر عوامل طبيعي باشد.
2- فضاي اشتغال: فضايي محصور براي كسب و پيشه و استقرار شاغلان به تعداد كمتر از 20 نفر در تمام تصرف ها كه به وسيلة عناصر ساختماني از جمله ديوارها يا جداكننده‌هاي قابل جابجايي (پارتيشن)، سقف و كف از ساير فضاها جدا شده و داراي نور و تهوية طبيعي يا مصنوعي و حفاظت لازم در برابر عوامل طبيعي باشد.
3- فضاي جمعي: فضايي كه براي استفاده جمعي و همزمان 20 نفر و بيشتر در نظر گرفته شده است. فضاهايي مانند سالن گردهمايي يا كنفرانس، سالن سينما، سالن رستوران، سالن انتظار در ترمينال مسافربري، سالن قرائت كتابخانه، سالن نمايش، سالن نمايشگاه، شبستان مسجد و استاديوم ورزشي، فضاهاي جمعي محسوب می‌شوند.
4- فضاي انبار: شامل همة فضاهایي كه به منظور انبار كردن كالاها و محصولات غيرخطرناك مورد استفاده قرار مي‌گيرند و محل اشتغال محسوب نمي‌شوند.
5- فضاي آشپزخانه: فضايي داراي نور و تهوية لازم مطابق الزامات مربوط كه به امكانات و لوازمي تجهيز شده تا به منظور نگهداري مواد غذايي، آماده‌سازي، پخت و پز و تهية غذا مورد استفاده قرار گيرد. در مواردي وسايل لازم براي غذا خوردن نيز در همين فضا قرار مي‌گيرد.
انواع آشپزخانه‌ها به شرح زیر دسته‌بندی می‌شوند:
6- فضاي آبدارخانه: فضايي مشابه آشپزخانه كه تنها به امكانات و لوازم آماده‌سازي و تهيه خوراك سرد و نوشيدني‌ها تجهيز مي‌شود و در آن لوازم پخت و پز نصب نمي‌شود. در مواردي در همين فضا، با تمهيدات لازم از جمله تهوية كافي، لوازم گرم كردن غذاي آماده نيز نصب مي‌گردد.
7- فضاي بهداشتي: فضایي داراي تهويه و روشنايي لازم كه به امكانات و لوازمي تجهيز شده تا به منظور تأمين بهداشت ساكنان و استفاده‌كنندگان ساختمان مورد استفاده قرار گيرد. اين فضاها شامل مستراح، دستشویي، حمام و فضاي شستشوي وسایل نظافت است. فضاهاي بهداشتي به طور كلي از نظر نوع استفاده بر 3 دسته‌اند:
- خصوصی: براي استفاده افرادي معين در يك دوره زماني مانند ساكنان فضاهاي اقامت يا گروهي مشخص از افراد از جمله كاركنان ثابت يك تصرف اداري
- عمومی: براي استفاده عموم افراد؛ مانند فضاهاي بهداشتي در ساختمان‌ها و فضاهاي عمومي، يا فضاهاي اختصاص يافته به مراجعه‌كنندگان در تصرف‌هاي اداري يا تجاري.
- خاص: در تصرف‌ها و فضاهايي مانند بيمارستان‌ها، آزمايشگاه‌هاي تشخيص پزشكي و آسايشگاه‌ها
8- فضاي ارتباط و دسترس: فضایي كه ارتباط و دسترسي به تصرف‌هاي درون ساختمان يا بين فضاها از طريق آن صورت مي‌گيرد. چنين فضاهايي ممكن است به عنوان بخشي از ساختمان به صورت محصور و سرپوشيده طراحي شوند و يا به صورت فضاي نيمه‌باز متصل به ساختمان در مسير دسترس و خروج ساختمان قرار گيرند.
9- فضاي تأسيسات: فضاهايي مستقل كه تجهيزات و وسايل تأسيساتي ساختمان در آن نصب مي‌شوند. اگر چه ممكن است در مواقعي، عمليات نگهداري يا تعمير تجهيزات نصب شده در آن صورت گيرد، فضاي اشتغال محسوب نمي‌شود.
10- توقفگاه: محل‌هاي توقف و نگهداري وسايل نقليه كه شامل توقفگاه‌هاي وسايل نقليه در فضاي باز و فضاهاي توقفگاه وسايل نقليه در ساختمان مي‌شوند.
11- فضاي توقفگاه وسايل نقليه در ساختمان: توقفگاه‌هاي مختص وسايل نقلية ساكنان در ساختمان‌هاي مسكوني يا ساختمان‌هايي كه مكان‌هاي توقف داراي مالكيت يا حق استفادة افراد معين است، توقفگاه‌هاي خصوصي محسوب گرديده و توقفگاه‌هايي كه امكان استفادة عموم از آنها ميسر است، توقفگاه عمومي محسوب مي‌گردند. توقفگاه‌هاي خودرو به سه گروه زیر تقسيم مي‌شوند:
- کوچک: حداکثر 3 جای پارک
- متوسط: 25-4 جای پارک
- بزرگ: حداقل 25 جای پارک
12- فضاهای باز
اتاق: فضايي داراي نور و تهويه مستقل مطابق الزامات مربوط، كه به وسيلة ديوارها، در، پنجره، سقف و كف از ساير فضاها و محيط خارج ساختمان جدا شده و مطابق ضوابط مربوط، براي اقامت يا اشتغال درنظر گرفته شده است.
فضاهاي مشاع: بخش‌هایي از ساختمان يا مجموعة ساختماني كه در انطباق با قانون تملك آپارتمان‌ها و ساير قوانين مرتبط، مالكيت آن به عموم مالكان آن ساختمان يا مجموعه تعلق دارد.
ساختمان‌هاي منفصل: ساختمان‌هایي “كوشك” مانند، در داخل محوطه زمين و بدون اتصال به بناهاي پلاك‌هاي ديگر قرار دارند.
ساختمان‌هاي متصل: ساختمان‌هایی كه به ساختمان ملك مجاور متصل و يا حد فاصل آنها درز انقطاع بين دو بنا است.
دسته‌بندي ساختمان‌ها از نظر تعداد طبقات و نحوه قرارگيري بر زمين و ارتفاع مجاز (صفحه 30 و 31)
در ادامه به چند صفحه از موضوعات مهم مبحث چهارم اشاره می‌شود
- صفحه 28، جدول 4-3-2: حروف اختصاری تصرف‌ها (این جدول عیناً در مبحث سوم نیز آمده است.)
- صفحه 36 و 37: الزامات شكل، حجم و نماي ساختمان
- صفحه 38: پيش‌آمدگي‌هاي مجاز در معابر عمومي
- صفحه 81، جدول 4-6 الزامات نور وهوا و محدودیت های الزامی فضاها
- صفحه 83 تا 88: مقررات اختصاصی تصرف‌های مسکونی
- صفحه 97، بند 4-8-2: پاسیوهای داخلی در ساختمان‌های بلند
- صفحه 102 و 103: بامهای مسطح، شیبدار و سقف‌های نورگذر
بعضی از کلمات کلیدی مبحث چهارم که در سوالات مطرح می‌شوند، عبارتند از:
- فضای ورودی ساختمان
- ورودی اصلی ساختمان
- سطح شیشه پنجره نسبت به سطح کف
- ساباط و پل هوایی
- ارتفاع مجاز ساختمان
- پیش‌آمدگی مجاز ساختمان
- نورگیر سقفی
- محفظه آفتابگیر
- مجرای خارجی نور و هوا
- فضای اقامت
- سطح نورگذر
- اندازه فضای بهداشتی
